Moda patriotyczna

Patron polski
Zbiór rozmaitych strojów polskich
J.P..Norblin
Paryż 1817
żródło:polona.pl 

Polski ubiór narodowy symbol tradycji i postawy patriotycznej wypływa z kultury szlacheckiej. Żupan, kontusz, spodnie, buty, pas, karabela przy boku i podgolone czuby na stałe weszły do kanonu naszych narodowych symboli. 

Początkowo był to znak przynależności do stanu szlacheckiego, z czasem stał się symbolem przywiązania do tradycji i wyrazem postawy patriotycznej, podkreślając wspólnotowy charakter narodu. Szczególnie eksponowany w stroju męskim, co miało związek z polityką, w mniejszym stopniu w ubiorach kobiecych, co zmieniło się  w okresie zaborów. 

Ubiór kontuszowy ukształtował się w XVI w. i przez stulecia ulegał modyfikacjom. Zmieniały się okrycia wierzchnie, krój spodni czy wysokość butów oraz jakość tkanin, często orientalnych. Początkowo ubiory był krótkie, następnie bardzo długie i dokładnie okrywające ciało, a z czasem w I poł. XVIII w. uległy skróceniu do długości średniej.  

Elementy ubioru męskiego wpływały na ubiory kobiece, mieszczańskie, a nawet chłopskie. Strój, czyli wszystkie elementy ubioru wraz z fryzurą i dodatkami w postaci pasów, zapon, guzów i broni, był wyrazem manifestacji patriotycznej czytelnej nie tylko dla noszącego.

Wartość przywiązania do tradycji w ubiorze, podkreślano szczególnie w okresie, kiedy kontusze wypierane były stopniowo przez francuskie fraki. 

Jeszcze na początku XVIII wieku jak pisał Kitowicz „mało bardzo było Panów używających stroju zagranicznego, wyjąwszy dom Czartoryskich i Lubomirskich (…) Z czasem jednak wzorce zachodnioeuropejskie wypierały ubiór polski. Budziło to niezgodę środowisk przywiązanych do tradycji. W odrzuceniu stroju narodowego widziano jednoznacznie rodzaj zdrady i wyrzeczenia się polskości.

Echa tych sporów znajdziemy między innymi w niezwykle popularnej w 1789 „Odzie do wąsów”, Franciszka Dionizego Kniaźnina:

  

Kogo wstyd matki, ojców i braci,

niech się z narodu swego natrząsa.

Ja zaś z ojczystej kontent postaci,

żem jeszcze Polak, pokręcę wąsa!

W okresie Sejmu Czteroletniego, kiedy określenie ubiór polski zamieniono na ubiór narodowy, kontusz stał się szczególnym znakiem manifestacji patriotyzmu. Tu również pojawił się specjalny rodzaj biżuterii , wykonany ze złota pierścień narodowy ustanowiony przez ostatniego polskiego króla Stanisław Augusta Poniatowskiego. Pierścień przeznaczony był dla tych, którzy szczególnie zasłużyli się dla uchwalenia Konstytucji 3 Maja. 
Na nim wyryte były słowa Fidis manibus (dla wiernych rąk) i monogram króla. Na srebrnych pierścieniach patriotycznych ryto symbole wiary, nadziei i miłości, polskiego orła i datę uchwalenia konstytucji. 
Pierścienie i pierścionki patriotyczne weszły na stałe do polskiej biżuterii, wykonywano je w różnych okresach i okolicznościach i do dziś są przechowywane jako cenne pamiątki rodzinne.
W XIX w. w Galicji w II poł wieku powrócono do noszenia stroju narodowego przy okazjach szczególnych, bez zastrzeżeń ze strony zaborcy. Powszechnie też portretowano się w nich. Stroje te były jednak przyczyną niewpuszczania delegacji i odmowy wjazdu gości weselnych do innych zaborów z obawy przed milczącą manifestacją polskości wyrażaną li tylko ubiorem.

Maria z Sanguszków Potocka
z córkami Julią i Klementyną
ok. 1864 r.
Teodor Szajnok, Lwów
źródło: polona.pl

Niezwykle ważny momentem dla patriotycznej mody kobiecej były lata 60. XIX w. czyli okres żałoby narodowej. Zwracano uwagę, że nie jest to tylko moda, lecz wyraz miłości do Ojczyzny i szerzenie postawy narodowej. Moda żałobna była demokratyczna i obejmowała wszystkie stany, noszono ją również w każdym zaborze, a co najważniejsze noszono ją bez względu na wiek.

Czarny, symboliczny kolor sukien był o tyle istotny, że wszelkie inne postawy patriotyczne oraz ich oznaki w ubiorze w postaci emblematów lub nakryć głowy były bezwzględnie tępione przez zaborców. Obok czarnych pojawiały się okrycia szare lub fioletowe jako swego rodzaju wyraz protestu i wyraźnej manifestacji uczuć patriotycznych. Żałobę noszono przy każdej okazji również na ślubach z wyjątkiem panny młodej. 

Jasne, białe były dodatki w postaci kołnierzyków oraz w wypadku dziewczynek pończoch i pantalonów.  W kroju lub zapięciach oraz w obuwiu pojawiały się elementy nawiązujące do ubioru narodowego kontuszowego.
Również w tym czasie pojawiła się charakterystyczna, biżuteria żałobna, często z gagatów lub z ich użyciem, z lawy, metalu emaliowanego na czarno oraz z włosów.

Okres mody żałobnej zakończył się w po ogłoszeniu amnestii przez cara w 1866 r., wiele kobiet pozostało jej jednak wiernych do końca życia. EKŁ

rekonstrukcja sukienki z 1861 r.
Monika Krajewska
Wystawa czasowa "Rekonstrukcje ubiorów dziecięcych od XVII do XIX w."
Muzeum-Zamek w Łańcucie marzec 2020
depozyt Muzeum Pałacu Króla Jana III