Uniwersał połaniecki

„ Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan

i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową,

bezpieczeństwo własności i sprawiedliwości w komisjach porządkowych”

ze zbiorów Muzeum-Zamek w Łańcucie

7 maja 1794 roku Tadeusz Kościuszko w obozie pod Połańcem wydał Uniwersał połaniecki. Genezą powstania tego aktu prawnego była poprawa sytuacji chłopów pańszczyźnianych, podstawą zaś prawną artykuł IV Konstytucji Trzeciego Maja gwarantujący chłopom opiekę rządu krajowego, dotyczącą umów zawieranych z dziedzicami. Zawierane umowy nie mogły być samowolnie zmieniane przez właścicieli gruntów i ich spadkobierców czy też następców  prawnych. Konstytucja wyraźnie określała chłopów jako najliczniejszą w narodzie ludność, która winna być traktowana zgodnie z zasadami sprawiedliwości i obowiązków chrześcijańskich. Było to niezwykle istotne z punktu zniesienia poddaństwa.

Podczas insurekcji kościuszkowskiej oprócz regularnej armii walczyły ochotnicze oddziały a wśród nich kosynierzy składający się z chłopów, nowo powstały akt miał ułatwić im przystępowanie do tych oddziałów, zwalniając ich na ten czas z obowiązku pańszczyzny. Ustanowione prawo zapowiadało zniesienie poddaństwa osobistego, przyznawało możliwość opuszczania wsi po spełnieniu określonych warunków, gwarantowało nieusuwalność z gruntu, zakazywało rugów, postulowało zmniejszenie pańszczyzny a nawet pociągało do odpowiedzialności sądowej szlachtę i administratorów za naruszenie jego postanowień.

Uniwersał wprowadzał urząd dozorcy, będącego urzędnikiem państwowym, który będzie reprezentował sprawy chłopów i jak czytamy w dokumencie będzie to  człowiek zdatny i poczciwy, który, prócz włożonych na siebie obowiązków[…] będzie odbierał skargi od ludu w jego uciskach.

Akt ten nie znalazł aplauzu wśród szlachty, która bardzo mocno starała się bronić swoich praw nie dopuszczając do jego realizacji, zresztą po upadku powstania został on unieważniony. Mimo tego Uniwersał połaniecki stał się pewnego rodzaju symbolem walki o swobody i wolności.