Wielkanoc.Symbole

W wiosennych Świętach triumfuje życie znajduje to odniesienie również w symbolice przygotowań do Wielkiej Nocy - porządkowaniu świata otaczającego człowieka i przygotowywaniu potraw, których dobór nie jest przypadkowy. W ten sposób czas codzienności oddzielony zostaje od świata szczególnie niezwykłego – świąt.

Z dawnej kultury dworskiej przejęliśmy wszyscy sposób celebrowania spotkań przy stole, ustalone zachowania i niezbędne formy, które przeniknęły do pozostałych warstw społecznych w XIX w.

Przez cały Wielki Tydzień trwały wytężone prace w kuchniach, na stoły wielkanocne miały trafić wszystkie przygotowane potrawy, uważano bowiem, że nie godzi się jeść w Święta rzeczy niepoświęconych. Takie przekonanie i tradycja była wspólna dla wszystkich stanów, kapłani przychodzili do domów i poświęcali zastawione stoły. Od XVIII wieku działo się to w Wielką Sobotę, w wcześniejszych stuleciach również w Wielką Niedzielę. Jednak już w tym samym stuleciu przywrócono zarzucony zwyczaj święcenia pokarmów w kościach lub w ich pobliżu. Nadal praktykowano przynoszenie do poświęcenia wszystkich potrawy przygotowanych na świąteczny czas.

Tradycja poświęcania potraw na stołach w domu utrzymana została już tylko w warstwie najzamożniejszej, kultywowano ją do drugiej wojny światowej. 
Święcone to nazwa obrzędu, potraw, ale też śniadanie wielkanocne oraz stary i typowo polski zwyczaj zapraszania wielu gości i spotkań przy świątecznym stole.  

Tym co łączyło wszystkie warstwy społeczne był stały zestaw potraw o znaczeniu głęboko symbolicznym w różnych wymiarach religijnym, rodzinnym, rolniczym.

wielkanocne jajko ok. 1917
źródło: polona.pl

Najważniejszym symbolem i rekwizytem Wielkiej Nocy jest jajko – barwione, malowane, pisane, drapane, wyklejane, w zależności od sposobu ozdobienia nazwane byczkiem, kraszanką, pisanką, drapaną etc. Te dekoracyjne przygotowywane były już w okresie Wielkiego Postu. Kraszanki, czyli jajka barwione na jeden kolor, często czerwony (widziano w nim symbol śmierci Chrystusa i jego krwi), przygotowywano na święcone dopiero w Wielki Piątek. Dawniej mogły to robić wyłącznie kobiety.

W wielu kulturach jajko jest symbolem uniwersalnym, podobnie jak motyw narodzin świata z jajka, jest to znak nowego życia i odrodzenia. Ciekawa interpretacja mówi o przełamywaniu przez Chrystusa, co symbolizuje rozbicie skorupki jaja.  Św. Jan Damasceński widział w jajku analogię do budowy kosmosu, skorupa to niebo, wewnętrzna błona nieboskłon i obłoki, białko – wody, a w żółtku widział obraz ziemi i jej minerałów. W tradycji chrześcijańskiej jajko symbolizuje Chrystusa i wiecznie odradzające się życie. Na dowód tego, że niby dwojako kokosz kurczęta rodzi, raz niosąc owoc, drugi raz go wysiadując, tak przez Chrystusa dwa razy odrodzeni jesteśmy w wyjaśniał sens symboliczny poświęcania jajek franciszkanin ks. Newerani w XVIII w. Co ciekawe kura jest interpretowana jako symbol miłości macierzyńskiej. Jezus porównuje swoją miłość do Jerozolimy z miłością kur dla swoich piskląt (Mt 23:37).

W Polsce poświęcone jajko dzieli się i spożywa przed rozpoczęciem śniadania wielkanocnego, ten zwyczaj żywo przypomina dzielenie się wigilijnym opłatkiem. Życzono sobie „aby w zdrowiu i pomyślności dozwolił Bóg doczekać następnej Wielkanocy”. W tygodniu przewodnim (po Wielkiej Niedzieli) jajka rozdawano gościom przybywającym z wizytą. Również młodzi ludzie- chłopcy i dziewczęta obdarowywali się pisankami w odwód sympatii, często były to początki zalotów. Skorupki poświęconych jajek zakopywano w polu. 

Wesołego Alleluja!, Adam Setkowicz (1875-1945)
Kraków, Polonia 1939
żródło: polona.pl

Baranek jest ważnym znakiem dla wierzących i wszystkich ludzi, których „dobrym pasterzem” jest Bóg lub Chrystus. Baranki były zwierzętami ofiarnymi, Jan Chrzciciel nazywa Jezusa „Barankiem Bożym” (J 1,29) . Znakiem godności papieża i arcybiskupów katolickich od 1500 lat jest kołnierz z owczej wełny (pallium).

 Zwyczaj ustawiania baranka na stole wielkanocnym wprowadził papież Urbana V w XVI w., by biesiadnicy przy suto zastawionych stołach nie zapominali o religijnej wartości Świąt. W Polsce już XVII w. uważano go za „świętość”, która musiała znaleźć się w każdym domu i figurka baranka zgodnie z zaleceniami Stolicy Apostolskiej zajmował najważniejsze miejsce w święconym. Baranek wykonany był często ze złota, srebra lub porcelany, dla mniej zamożnych robiono baranki z gliny, gipsu lub szkła. Najczęściej jednak spotkać można było baranki z ciasta, masła, sera, cukru, a nawet czekolady.

Chleb i sól zajmują w tradycji miejsce równorzędne, również są symbolami życia i pełnią funkcję ochronną w wielu obrzędach. Sól dodaje smaku i konserwuje, chroniąc od zepsucia. Chlebem i sola wita się gości na znak szacunku i gościnności, w obrzędzie weselnym są symbolem nowego początku i życzeniem, by w domu nowej rodziny nigdy nie było głodu. Wierzono,  że poświęcone w święto św. Agaty gaszą pożar.  

Chrzan w interpretacji wspomnianego już ks. Neweraniego symbolizował gorycz Męki Jezusa na krzyżu, należało go spożyć przed rozpoczęciem śniadania wielkanocnego jako ostatni znak umartwienia i wspomnienie tego, że Chrystus na krzyży pojony był octem i żółcią. Stąd też i ocet.

Symbolem obcym dawnej, polskiej tradycji jest zając albo królik. Jednak i on w tradycji chrześcijańskiej jest podobnie interpretowany jak pozostałe symbole. Jest to znak nowego życia. W kulturze Bizancjum widziano w nim symbol Chrystusa. Zająca górskiego, zwanego zającem niebieskim lub zającem zmiennym interpretowano jako symbol przemiany i zmartwychwstania. Wierzono, że zające śpią z otwartymi oczami, widziano w tym symbol Chrystusa, który nie zasnął w śmierci, ale też znak człowieka wiernego, gotowego w każdej chwil na przyjście zbawienia.